Henryk I Jaworski: Nie wszystek umrę...

Pozostaje jednym z zapomnianych książąt piastowskich. Zawsze w cieniu sławnego ojca Bolka I Surowego i niesławnego dziada Bolesława II Rogatki, nie wspominając o otaczanym nimbem świętości pradziadku i imienniku, Henryku II Pobożnym, a to przecież on, Henryk I Jaworski pozostawił po sobie najtrwalsze dziedzictwo, bezcenny skarb, którego nie znajdziemy dziś nigdzie indziej na świecie. Mowa tu oczywiście o malowidłach przedstawiających sceny z życia Sir Lancelota z Jeziora, rycerza króla Artura, zachowanych w henrykowej wieży w Siedlęcinie obok Jeleniej Góry. Kim był człowiek, który zlecił ich wykonanie, śląski wielbiciel i krzewiciel legend arturiańskich? Co wiemy o jednym z najwybitniejszych Piastów śląskich?

Domniemana płyta nagrobna Henryka i jego żony Agnieszki, ratusz w Lwówku Śląskim (zdjęcie: Ludwig Schneider via Wikipedia)

Henryk przyszedł na świat jako młodszy z synów Bolka I zwanego Surowym i Beatrycze, córki Ottona V Długiego, margrabiego branderburskiego. Ojciec Henryka od roku 1278 władał dzielnicą jaworską, a od roku 1290 także księstwem, które powstało z ziem nadanych mu przez starszego brata, Henryka V Brzuchatego (zm. 22 lutego 1296) w zamian za poparcie w walce o tron wrocławski po śmierci Henryka IV Probusa (zm. 23 czerwca 1290). Były to południowo-zachodnie ziemie księstwa wrocławskiego z miastami: Świdnicą, Dzierżoniowem, Ząbkowicami Śląskimi, Ziębicami i Strzelinem. Dzielnica jaworska plus nadania z 1290 r. utworzyły Księstwo świdnicko-jaworskie. Ale wracając do Henryka, Kazimierz Jasiński w swym Rodowodzie Piastów śląskich określił datę jego narodzin na lata 1292-1296. Henryk miał dwóch starszych braci, Bolka, urodzonego pomiędzy 1285-1290 i Bernarda urodzonego pomiędzy 1288-1291, oraz starszą siostrę Jutę [Judytę], której datę narodzin przyjmuje się na 1285, czyli rok po ślubie rodziców (4 października 1284 r.). Nie wiemy dokładnie czy Henryk był młodszy czy starszy od swej siostry Beatrycze urodzonej w latach 1286-1295, wiemy natomiast, że był starszy od Bolka (II), który przyszedł na świat w 1300 lub 1301 r. i Anny, urodzonej w 1301-1302 r, prawdopodobnie po śmierci ojca. Henryk miał też dwie siostry, Elżbietę i Małgorzatę, które zmarły w dzieciństwie, prawdopodobnie przed rokiem 1300.

                    Bolko I Surowy, ojciec Henryka. Rekonstrukcja barwna nagrobka księcia w Krzeszowie

Kiedy Bolko I Surowy zmarł 9 listpada 1301 r., opiekę nad małoletnimi dziećmi przejęła księżna Beatrycze przy współudziale swego brata margrabii brandenburskiego Hermana, którego reprezentował starosta Herman z Barby. Ich rządy trwały do grudnia 1307 r., kiedy to najstarszy z książąt, Bernard, objął samodzielną władzę w księstwie. 3 lutego 1308 r. trzej synowie, Bernard, Henryk i Bolko, nadali swej matce uposażenie, przed 20 września tego samego roku, toczyli z nią spór w sprawie jej nadań dla klasztoru w Strzegomiu, który ich wuj Herman rozstrzygnął na korzyść księżnej. Wkrótce Beatrycze wyszła ponownie za mąż, tym razem za księcia bytomsko - kozielskiego - Władysława, któremu urodziła dwoje dzieci zanim zmarła po 26 kwietnia 1316 r. Nadania Beatrycze potwierdzone przez jej synów zostały uroczyście spisane 16 lipca 1311 r. Świadkami byli wówczas między innymi, sołtys Heinrich von Dythmarsdorph [Henryk z Dziećmorowic] wystepujący później często w otoczniu księcia Henryka i Apeczko de Sylicz, któremu w roku 1319 Henryk poświadczyl sprzedaż wsi "Meyenwald" (Maciejowa) położonej w dystrykcie jeleniogórskim z prawem patronatu nad tamtajszym kościołem i sołectwem.

Początek samodzielnego panowania Henryka datujemy na rok 1312. 2 lutego na przykład młody książę po raz pierwszy użył własnej pieczęci - jako współwystawca dokumentów występował już od 24 grudnia 1307 r. na dokumencie, który dowodzi usamodzielnienia się jego starszego brata Bernarda. W pierwszych latach swych niezależnych rządów Henryk rozpoczął budowę wieży, która miała stanowić jego najtrwalszy pomnik. Z badań dendrochronologicznych wynika, iż drzewa pod budowę stropów zostały ścięte w 1313 i 1314 roku, zatem rok po przejęciu przez niego władzy nad księstwem, we wsi znanej od 1305 r. pod nazwą Rudgersdorf, od 1945 zaś Siedlęcin.

Dokument księcia Henryka wystawiony 2 lutego 1312 r., w którym nadaje on ziemię swemu łowczemu (potwierdzenie wspólnego nadania książąt Henryka i Bernarda z 1 października 1309 r.) - pierwszy samodzielnie wystawiony dokument księcia z użyciem własnej pieczęci (źródło: Akta miasta Jeleniej Góry)

Jako że największym zagrożeniem dla księstwa jaworskiego i świdnickiego były Czechy, w polityce zewnętrznej Henryk, podobnie jak jego ojciec, a później brat Bernard, starał się za wszelką cenę utrzymać od nich niezależność. Od 1310 r. królestwem czeskim władał Jan Luksemburski, koronowany na króla 7 lutego 1311 r., który nie tylko rozpoczął walkę o wplywy na Śląsku, ale także wysunął roszczenia do korony polskiej. Początki jego panowania to okres apogeum politycznego znaczenia panów czeskich, którzy w roku 1309 podnieśli bunt przeciwko Henrykowi Karynckiemu, a nim Jan objął tron przedstawili mu szereg warunków i tylko od ich przyjęcia zależalo czy uznają jego prawa do tronu. Henryk związał się z opozycją antyluksemburską na czele której stał potężny szlachcic Jindřich z Lipé [Henryk z Lipy] wspierany przez wdowę po Wacławie II, Ryksę Elżbietę, córkę króla Polski, Przemysła II. W latach 1316-1318 doszło do wybuchu walk. Jako szwagier Ludwika IV Bawarskiego [Wittelsbacha], męża jego siostry Beatrycze, Henryk był cennym sprzymierzeńcem. W drugiej połowie 1316 r. Henryk poślubił jedyną córkę Ryksy Elżbiety i Wacława II, Agnieszkę, która wniosła mu w posagu Żytawę (w Łużycach Górnych) i wprowadził z poparciem Ryksy Elżbiety załogę wojskową do Hradca, stanowiącego część jej oprawy wdowiej.. Ze strony Ryksy były to kroki ryzykowne. Nie wiemy czy Jindřich z Lipé, Ryksa i Henryk wysłali poselstwo do króla Jana, który przebywał w tym czasie w Luksemburgu, z wiadomością o swych poczynaniach. Wiemy natomiast, ze małżeństwo Henryka i Agnieszki nie zostało od razu dopełnione ze względu na młody wiek księżniczki, która, jak podaje Kronika zbrasławska, przyszła na świat około 15 czerwca 1305 r., w 1316 r. liczyła więc jedenaście lat. Agnieszka do roku 1319 mieszkała z matką w Hradcu. Z Henrykiem łączyło ją pokrewieństwo trzeciego/czwartego stopnia - ich wspólnym przodkiem był król Czech Wacław I - do zawarcia małżeństwa konieczna była więc dyspensa papieska, którą para otrzymała dziewięć lat po ślubie, w roku 1325, w liście papieża Jana XXII z dnia 24 sierpnia napisanym w Awinionie.

                          Jan Luksemburski, wielki przeciwnik Henryka, tryforium Katedry św Wita w Pradze

Walki rozpoczęte w roku 1316 zakończyły się dwa lata później pokojem zawartym w Domażlicach, gdzie w roli mediatora wystąpił szwagier Henryka, król niemiecki Ludwik IV Bawarski [Wittelsbach]. Warunki pokoju były wyraźnie korzystne dla czeskiej szlachty. Król Jan został zmuszony do rezygnacji z zagranicznych urzędników, doradców i najemników. Nie minął rok, a Henryk i Jan znowu wstąpili na wojenną ścieżkę. Tym razem polem działań stały się Łużyce, nad którymi obaj próbowali przejąć władzę po bezpotomnej śmierci margrabiego brandenburskiego Waldemara Wielkiego w sierpniu 1319 r., Henryk roszcząc sobie do nich prawo po matce. Podczas walk toczonych w sierpniu i wrześniu Henrykowi udało się opanować wschodnią część Łużyc. 26 sierpnia, dwa tygodnie po śmierci Waldemara, Henryk wkroczył do Zgorzelca i  Lubania. Król czeski zajął część zachodnią z Budziszynem. 22 września strony doszły do porozumienia w osadzie Olszyna, przypieczętowanego pokojem utrzymującym wspomniany podział. W celu wzmocnienia swej pozycji Henryk nie tylko złożył we Frankfurcie hołd z Łużyc swemu szwagrowi, wspomnianemu już Ludwikowi IV Bawarskiemu, ale 27 lipca 1320 r. zawarł przymierze z Warcisławem IV, księciem wołogojskim, także roszczącym sobie prawa do spadku brandenburskiego. który opanowal Marchię Wkrzańską i Marchię Nową. W roku 1329 mieszkańcy Zgorzelca wystąpili o przyłączenie ich miasta do korony czeskiej. Na mocy układu zawartego 3 maja we Wrocławiu, Henryk zrzekł się praw do ziemi zgorzeleckiej (z wyjatkiem Żytawy, Lubania i Przewozu), sprzedając ją Janowi, w zamian za co uzyskał Hradec i Trutnov w dożywotnie władanie. Osiem lat później, 4 stycznia 1337 r., także we Wrocławiu, Henryk oddał Janowi wschodnie Łużyce za co otrzymał dożywotnio Głogów oraz Kąty Wrocławskie (w zastaw), stając się tym samym sprzymierzeńcem, ale nie lennikiem czeskiego władcy oraz najpotężniejszym Piastem śląskim.

                                                     
                           Teściowa Henryka, królowa Czech Ryksa Elżbieta, miniatura w Brevíř královny Elišky Rejčky

W latach 1323-1324 Henryk i Bernard zostali stronnikami Władysława Łokietka w koalicji  przeciw Luksemburgom. Już dużo wcześniej, bo ok. 1310 r. Bernard poślubił najstarszą córkę Wladysława, Kunegundę, co uczynilo go naturalnym sojusznikiem przyszłego króla Polski. Bernard zmarł 6 maja 1326 r. Po jego śmierci władzę w księstwie świdnickim prawdopodobnie pod opieką stryjów, Henryka i Bolka, przejął jego starszy syn Bolko II zwany Małym (ur. 1309-1312), który swój pierwszy dokument wystawił cztery dni po śmierci ojca, 10 maja 1326 r. z zaznaczeniem, że nadań poświadczonych w owym piśmie dokonuje za zgodą stryjów. Przyjąć zatem należy, że zanim Henryk i Bolko stworzyli jakże skuteczny duet przeciw Janowi Luksemburskiemu, bratanek pozostawał czas jakiś pod opieką stryja.

W latach 1327-1336, Jan Luksemburski doprowadził do złożenia hołdu lennego prawie wszystkich książąt śląskich, w tym Henryka VI Dobrego, który zapisał na rzecz korony czeskiej Księstwo Wrocławskie. Henryk i jego bratanek Bolko II Świdnicki, pozostali jedynymi Piastami na Śląsku wytrwale broniącymi swej niezależności. W sierpniu 1335 roku Jan Luksemburski i Kazimierz Wielki zawarli układ w Trenczynie, na mocy którego król Polski zrzekł się praw do Śląska z wyraźnym wyłączeniem Księstw Jaworskiego i Świdnickiego, w zamian za co władca Czech zrzekł się roszczeń do korony polskiej. Postanowienia układu zostaly potwierdzone w lutym 1339 roku tzw. aktem krakowskim. Za swego panowania Henryk pozostawał najpotężniejszym z Piastów śląskich.

                      Bratanek Henryka, książę świdnicki Bolko II Mały. Rekonstrukcja barwna nagrobka w Krzeszowie 

W roku 1336 zmarła żona Henryka, Agnieszka. W chwili śmierci liczyła trzydzieści jeden lat. Wiemy, że nie dożyła 1337 r., ponieważ w liście z 4 stycznia 1337 r. napisanym we Wrocławiu, Henryk pisze o niej jako o "pani Agnieszce, niegdyś naszej najdroższej małżonce". Para nie doczekała się potomstwa. 28 czerwca 1345 Henryk zawarł z bratankiem Bokiem II Małym traktat o wzajemnym dziedziczeniu. 1 lipca, w Jeleniej Górze, Bolko odebrał hołd od poddanych stryja i potwierdził ich prawa na wypadek odziedziczenia księstwa. Henryk zmarł rok później, na kilka miesięcy zaledwie przed swym wielkim przeciwnikiem Janem Luksemburskim, który poległ 26 sierpnia, walcząc mężnie po stronie Francuzów w bitwie pod Crecy. 6 marca 1346 r. Henryk wystawił swój ostatni dokument, 15 maja tego samego roku został wymieniony jako zmarły w dokumencie swego bratanka Bolka II Małego, śmierć jego nastąpiła zatem pomiędzy tymi dwoma datami. Wiele wskazuje na to, iż książę został pochowany albo w opactwie cysterskim w Krzeszowie, które jego ojciec Bolko I Surowy ufundował w 1292 (pomimo iż żródła mówiące o miejscu jego spoczynku są żródłami późniejszymi, za Krzeszowem przemawia fakt, iż tam właśnie spoczęli ojciec, brat i bratanek Henryka) albo w kościele Franciszkanów  w Lwówku Śląskim skąd pochodzi słynna płyta nagrobna, którą dziś można oglądać w ratuszu, a która zdaniem historyków sztuki ( w tym dr Jacka Witkowskiego) przedstawia Henryka i Agnieszką właśnie. Księstwo Henryka przejął zgodnie ze wspomnianym traktatem Bolko II, łącząc na powrót księstwa świdnickie i jaworskie.

                                                                        Kościół św. Marcina w Jaworze

Znamy imiona ludzi z najbliższego otoczenia księcia. W skład kancelarii Henryka wchodzili: Konrad, prawdopodobnie mnich lubiąski, pronotariusz w latach 1311-1336; Piotr z Gliwic występujący kolejno jako pronotariusz, następnie w 12 aktach notariusz, a wreszcie pisarz ziemski; pod koniec panowania księcia pronotariusz i pisarz ziemski Piotr z Radoniowa. Urzędy sprawowali: jako sędzia dworski i sędzia dziedziczny Lwówka Śląskiego, Zygfryd Renker; raz wymieniony jako komornik, Henryk z Łąki; jako marszałek, Kunad de Czedelicz, który w roku 1319 prowadził z ramienia księcia negocjacje z książętami pomorskimi; od ok. 1341 jako marszałek Piotr z Borowa. Landwójtowie i wójtowie to: wójt Jawora Hanman ze Skały; Żytawy Bernard i Piotr de Nuchtericz; Zgorzelca  - Rajmund de Neweshofe; Lubania - Jakób (być może również landwójt Jawora od 1324 r.). Oprócz tego łowczy (wymieniany również jako klucznik) o imieniu Friczko, któremu Henryk w podzięce za wierną służbę nadał ziemię koło zamku w Jeleniej Górze, sokolnik Bogdan z Paszowic oraz piwniczy Jan.

Podsumowując, książę Henryk I Jaworski nie pozostawił wprawdzie po sobie potomków, ale patrząc z perspektywy czasu chyba jednak coś znacznie cenniejszego. 

 

                        Tak prezentowały się malowidła tuż po powstaniu (zdjęcie: Przeszłość w przeszłości)

Nie wiemy kiedy dokładnie zlecił wykonanie zachowanych po dziś dzień malowideł w swojej wieży w Siedlęcinie - jedna z hipotez mówi, iż ich powstanie wiązało się z osobą księżnej Agnieszki, żony bratanka Henryka, Bolka II Małego, wraz z którą mogli przybyć na Śląsk twórcy malowideł. Oznaczałoby to iż powstały one dopiero po 1338 r. (na szwajcarskie pochodzenie autora/autorów wskazywałoby bliskie podobieństwo siedlęcińskich malowideł do tych istniejących w okolicach Zurychu i Konstacji). Malowidła przedstawiające sceny z legendy o Sir Lancelocie z Jeziora [Lancelot du Lac], rycerzu króla Artura, jako jedyne dziś na świecie zachowane in situ, są bezsprzecznie najcenniejszym skarbem, który można w henrykowej wieży oglądać. Sama wieża także jest "naj". Oprócz najstarszych na ziemiach polskich malowideł o tematyce świeckiej znajdziemy w niej bowiem najstarsze w Polsce zachowane stropy drewniane i najlepiej zachowane średniowieczne wnętrze mieszkalne. Należy podkreślić, iż Henryk był pierwszym na ziemiach polskich księciem, który ufundował malowidła o tematyce arturiańskiej. Jego problemy finansowe, o których wiemy ze źródeł historycznych, wynikały być może z wprowadzania w życie owych ambitnych projektów. 

                        Wieża w Siedlęcinie, Park Miniatur w Kowarach (zdjęcie: Karkonosze i Sudety)

Więcej na temat Wieży w Siedlęcinie i malowideł tutaj. A tutaj wywiad przeprowadzony przeze mnie z dr Przemysławem Nocuniem, który nadzoruje prace archeologiczne na terenie Wieży.








Literatura:

Jasiński, K. Gemealogia Piastów Śląskich, Tom II, Wrocław 1975

Akta miasta Jeleniej Góry

Księstwo Świdnicko Jaworskie

Zeman, Leoš. Alžběta Rejčka a Anežka Javorská, část II.

Historia Jeleniej Góry

Poczet.com

Cetwiński, Marek. "Początki rodów rycerskich ziemi jaworskiej" w Śląski Tygiel. Częstochowa 2001

Papierniak, Witold. Opis zabytków Krzeszowa

Kalinowski, Piotr. Monety książąt świdnicko - jaworsko - fürstenberskich. Kalety 2010

Pauk, Marcin Rafał. Działalność fundacyjna możnowładztwa czeskiego i jej uwarunkowania społeczne (XI-XIII w.). Towarzystwo naukowe "Societas Vistulana" Kraków-Warszawa 2000


Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy

Wieża książęca w Siedlęcinie. Oficjalna strona

Ziemia Lubańska

Dolny Śląsk Blog

Dziećmorowice Historia

Monarchia Kazimierza Wielkiego