Henrykowie fundują, Henrykowie budują...

Wybudowałem tak piękne zamki, że ich ruiny mi wystarczą. Zazwyczaj zgodziłabym sie w tym względzie z francuskim pisarzem Julesem Renardem, ale nie dziś. Dziś ruiny zamków i innych budowli mi nie wystarczą i zamierzam opowiedzieć o tych, które przetrwały do naszych czasów w świetnym stanie, a których przywilej podziwiania zawdzięczamy Henrykom właśnie. Zatem, do rzeczy...

Henry II Plantagenet (1133-1189)

Niezaprzeczalnie jednym z największych budowniczych średniowiecznej Europy był Henryk II Plantagenet. Król Anglii od 19 grudnia 1154 r., otrzymał w spuściźnie po swym poprzedniku, królu Stefanie (ok. 1097-1154)  i po swej matce, cesarzowej Matyldzie (1102-1167)  kraj spustoszony dziewiętnastoletnią wojną domową. Zanim podjął się jego odbudowy, zmuszony był kilka zamków zburzyć. Były to budowle wzniesione nielegalnie przez baronów, którzy w czasie wspomnianej wojny wzrośli w siłę i zasmakowali niezależności. Jednak z czasem, nieugiętej woli i niewyczerpanej energii młodego władcy ulegli nawet ci najpotężniejsi jak Hugh Bigod, którego rodowe Framlingham zrównano z ziemią na rozkaz króla. Inwestycje budowlane Henryka i jego synów, Ryszarda I (1157-1199) i Jana bez Ziemi (1166-1216) pochłaniały zawsze lwią część ich budżetów. Jeśli idzie o samego Henryka, wiele dzisiejszych angielskich zamków to jemu właśnie zawdzięcza swe powstanie. Zamek Dover - wrota do Anglii. który w ciągu dziewięciu wieków swej historii odgrywał kluczową rolę w systemie obronnym angielskiego wybrzeża - pozostaje najświetniejszym tego przykładem.

Oczywiście warownia istniała w tym miejscu od zarania historii Anglii (do dziś przetrwała latarnia morska wzniesiona przez Rzymian), ale jej obecna charakterystyczna bryła to w dużej mierze zasługa Henryka. Kwadratowa wieża została wzniesiona z jego rozkazu w latach osiemdziesiątych XII w., podobnie mury otaczające inner bailey- dziedziniec wewnętrzny, jak i rozciągająca się ku wschodowi outer curtain wall - zewnętrzna ściana kurtynowa. 6,000 £, które Henryk  włożył w zastąpienie drewnianej konstrukcji wzniesionej przez jego pradziada Wilhelma Zdobywcyę kamienną twierdzą okazało się trafioną inwestycją. W swej długoletniej historii zamek tylko raz znalazł się w obcych rękach. Zamki Winchester, Windsor i Nottingham z kolei zamieniono na królewskie rezydencje. Henryk, otwarty na eksperymenty, zlecił również budowę twierdzy Orford z jej charakterystyczną wieloboczną wieżą, którą można oglądać po dziś dzień. Jeśli chodzi o jego kontynentalne włości, na uwagę z pewnością zasługuje ważny strategicznie zamek Chinon położony na pograniczu Andegawenii, Poitou i Touraine, który swój obecny kształt zawdzięcza Henrykowi.

Zabudowania zamkowe istniały na wzgórzu już w X w. Henryk zlecił budowę nowego pałacu na Fort Saint Georges. Twierdza pamięta jedno z najbardziej dramatycznych wydarzeń w historii rodziny władcy. To stąd 5 marca 1173 uciekł pod osłoną nocy najstarszy syn króla, pozostający w areszcie domowym, 18-letni wówczas Henryk Młody [Henry the Young King], zapoczątkowując tym samym powstanie przeciwko ojcu znane dziś pod nazwą the Great Revolt of 1183-84. Pisałam o jego brawurowej ucieczce tutaj. Sam Henryk II zmarł na zamku 6 lipca 1189.

Henry III Plantagenet (1207-1272)

Wnuk i imiennik Henryka II, król Anglii Henryk III (1207-1272) przeszedł do historii jako władca słaby i nieudolny, jednak nie można mu odmówić wybitnego artystycznego smaku oraz prawdziwie budowlanego zacięcia. Jedną z jego głównych inwestycji, która pochłonęła ogółem 9,000 £ była przebudowa londyńskiej Tower. Dzięki Henrykowi uzyskała ona formę potężnej koncentrycznej fortecy jaką możemy po dziś dzień podziwiać. Kiedy Henryk odziedziczył tron Anglii po śmierci ojca w roku 1216, kompleks składał się jedynie z the White Tower [Białej Wieży] i otaczającego ją muru, który niezręcznie blisko przylegał do samej wieży od pólnocnej i południowej strony, i prawdopodobnie nie był umocniony dodatkowymi basztami. Fosa wykopana w latach 90-tych XII w. okazała się finansowym fiaskiem gdy uległa zniszczeniu w wyniku powodzi. Pod rządami Henryka, przebudowa obiektu odbywała się w dwóch fazach. W czasie pierwszej, w latach 20-tych, w południową ścianę od strony rzeki wbudowano nową bramę wodną oraz wzniesiono wielką okrągłą wieżę, znaną dziś jako Wakefield Tower.

Druga faza przebudowy rozpoczęła się w 1238 r. Postawiono wtedy nową ścianę kurtynową z ośmioma wieżami, dużą zachodnią bramę i wykopano fosę, tym razem wypełniając ją wodą.  Czas miał pokazać, że zmiany te przydały się władcy, który w pewnym momencie swego długiego panowania za potężnymi murami musiał szukać schronienia przed własnymi poddanymi. Co ciekawe, to właśnie na czas panowania Henryka można datować początki słynnej Tower menagerie - menażerii z Tower. Polecam fantastyczną książkę Daniela Hahna na ten temat. Kolejną inwestycją Henryka na ogromną skalę była rozbudowa i przebudowa Westminster Abbey w stylu gotyckim. To właśnie jemu święte miejsce koronacji królów Anglii zawdzięcza swoją dzisiejszą formę. 

W 1245, z rozkazu króla, rozebrano wschodnią część XI-wiecznego opactwa, ufundowaną przez świętego króla Anglii, Edwarda Wyznawcę. Henryk będący wielkim orędownikiem kultu świętego, kazał wystawić dla niego nowy grobowiec, obok którego sam miał być w przyszłości pochowany. Pieczę nad pracami sprawowało trzech mistrzów murarskich pozostających i tworzących pod wpływem kontynentalnego gotyku, na wzór katedr w Chartres, Reims and Amiens. Byli to Henry z Reyns, John z Gloucester i Robert z Beverley. Kościół został poświęcony 13 października 1269 r. Niestety Henryk nie doczekał ukończenia budowy nawy - zmarł 16 listopada 1272 r. Sklepienie opactwa jest najwyższym gotyckim sklepeiniem w Anglii.

Heinrich der Löwe (1129/1130-1195)

Jeśli już pozostajemy przy rodzinie Henryka II, nie sposób nie wspomnieć o jego zięciu, księciu Saksonii i Bawarii, Henryku Lwie [Heinrich der Löwe], przedstawicielu rodu Welfów. Henryk zasłynął nie tylko jako potężny przeciwnik cesarza Fryderyka I Rudobrodego [Barbarossy], ale także jako hojny patron i energiczny budowniczy. Rodową siedzibę Welfów w Brunszwiku, zamek Dankwarderode, zrekonstruowano w XIX w. na podstawie budowli dobudowanych z rozkazu Henryka do XI-wiecznego pałacu. 

Położona tuż obok zamku katedra pod wezwaniem św. Błażeja, Jana Chrzciciela i Tomasza Becketa, została ufundowana przez księcia w 1173 r. po jego powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej. Jej sklepienie kolebkowe pozostaje jednym z najstarszych tego typu zachowanych w Niemczech. Henryk zmarł w 1195 r. i został tu pochowany obok swej drugiej żony, Matyldy (najstarszej córki Henryka II Plantageneta i Eleonory Akwitańskiej). Na uwagę zasługuje także wykonany w 1166 r. na zamówienie Henryka Lew Brunszwicki, symobol rodu Welfów ("Welf" oznacza po niemiecku "lwiątko"), obecnie najstarsza zachowana rzeźba na północ od Alp.

Henryk I Jaworski (1292/96-1346)

Oczywiście nie może zabraknąć i naszego rodzimego akcentu. I tu, kiedy przyszło mi wybierać między Henrykiem I Brodatym, Henrykiem IV Probusem i Henrykiem I Jaworskim, nie wahałam się ani chwili. Fundacja tego ostatniego, wieża mieszkalna w Siedlęcinie koło Jeleniej Góry, pozostaje jedną z najlepiej zachowanych tego typu budowli  w Europie i pomimo, iż nadal trwa ustalanie dokładnej daty jej powstania - wyniki ostatnich badań dendrochronologicznych wskazują na lata 1312-1314 - wiemy z całą pewnością, że jej budowa musiała być inwestycją na ogromną skalę. Podobnie jak przyozdobienie ścian jej sali reprezentacyjnej polichromiami o tematyce arturiańskiej. Co stanowi o wyjątkowości wieży to fakt, iż obecnie jest ona jedynym miejscem na świecie, gdzie można oglądać malowidła ścienne przedstawiające sceny z legendy o Sir Lancelocie z Jeziora [Lancelot du Lac] zachowane in situ.

W czasie gdy wieża powstała, jej wygląd różnił się nieco od dzisiejszego. Obecny dach na przykład jest późniejszym, XVI-wiecznym dodatkiem - drzewa pod więźbę ścięto w roku 1575. Pierwotnie mury wieży zwieńczone były krenelażem, czyli charakterystycznym oblankowaniem. Co ciekawe budowa wieży była jednym z pierwszych przedsiewzięć Henryka po objęciu przez niego samodzielnych rządów nad księstwem jaworskim w lutym 1312. Pamiętajmy, że książę mógł liczyć wtedy co najwyżej 20 lat, tym bardziej należą mu się słowa uznania i trwałe miejsce w pamięci potomnych. Zachęcam do przeczytania o wieży na jej oficjalnej stronie oraz na stronach Medievalis, sekulada.com i Rydwanik historyczny.

Źródła:

Burke, John. Life in the Castle in Medieval England. Book Club Associates, 1978.

Barber, Richard. Henry Plantagenet. The Boydell Press, 2001.

Carpenter, David. The Reign of Henry III. The Hambledon Press, 1996.

Dover. Lock and Key of the Kingdom

Dover Castle na English Heritage

Oficjalna strona Wieży książęcej w Siedlęcinie

Oficjalna strona Westminster Abbey

Oficjalna strona Château Chinon

The Lost Fort


Fotografie dzięki uprzejmości (w kolejności): Zamek Dover - Dover District Council, Zamek Chinon - Conseil Général d'Indre-et-Loire, Tower of London - DailyVenture, Opactwo Westminster - New York Habitat, Zamek Dankwarderode i posąg Lwa Brunszwickiego - Pani Gabriele Campbell, Wieża książęca w Siedlęcinie - Izhmoto.pl