Ewangeliarz Henryka Lwa

Na pozór niewiele pozostało po wspaniałej niegdyś zabudowie jednego z najważniejszych opactw benedyktyńskich w Niemczech - Helmarshausen (X w.). Fundamenty kościoła i wschodnie skrzydło budynków klasztornych - to wszystko. Jednak, gdy zajrzymy do zbiorów Biblioteki Księcia Augusta w Wolfenbüttel niedaleko Brunszwiku, okazuje się, że po dziś dzień przechowywany jest w nich jeden z największych skarbów opactwa - bogato iluminowana księga, która pozostaje jednym z najważniejszych przykładów romańskiego malarstwa książkowego oraz jedną z najpiękniejszych pamiątek europejskiego średniowiecza.

                                                                                   Chrystus w majestacie

Pod koniec lat siedemdziesiątych XII wieku opat Konrad II poinformował jednego ze swych mnichów o ważnym zleceniu*. Złożono zamówienie na wykonanie ewangeliarza. Wybór Helmarshausen jako miejsca, gdzie zamówienie miało zostać zrealizowane - nieprzypadkowy, bowiem dzięki skryptorium działającemu w opactwie placówka przeżywała wówczas swój rozkwit jako ważne centrum na rynku wydawniczym (;)). Czas miał pokazać, że wybór Hiremana - mnicha-artysty do wykonania projektu również nie był dziełem przypadku. Osoba zleceniodawcy zobowiązywała zresztą do dołożenia wszelkich starań, by efekt końcowy budził zachwyt. W końcu książę Saksonii i Bawarii nie mógł mieć powodów do narzekań. Dopóki cesarz Fryderyk Barbarossa (1152-1190) nie skonfiskował jego rozległych włości, Henryk Lew (ur. ok. 1130), syn Henryka Dumnego i Gertrudy, córki cesarza Lotara III, reprezentujący ród Welfów, był drugim najpotężniejszym panem pośród niemieckiej arystokracji. W roku 1168 książę poślubił najstarszą córkę króla Anglii Henryka II Plantageneta (1133-1189) i Eleonory Akwitańskiej, Matyldę. Ich związek miał wielkie polityczne znaczenie dla obu rodzin, zwłaszcza w XIII w., gdy młodszy brat Matyldy, król Jan bez Ziemi i syn jej i Henryka Otto (jedyny w historii cesarz z dynastii Welfów) stali się ważnymi sprzymierzeńcami na ówczesnej arenie międzynarodowej. Ale wracając do samego Henryka Lwa, jeśli wierzyć Rahewinowi, biografowi kuzyna Henryka, cesarza Fryderyka Barbarossy, "(...) poznawszy charakter i naturę swych poddanych, poprzez swe wielkie baczenie i mądrość wkrótce osiągnął taką sławę, że po zaprowadzeniu pokoju w całej Bawarii, stał się umiłowanym władcą dla prawych, postrachem zaś dla nikczemników. Nawet pod jego nieobecność [np. w czasie pielgrzymki do Ziemi Świętej], zupełnie jak gdyby był obecny, nikt nie odważył się łamać praw przez niego wprowadzonych pod groźbą kary śmerci" (Czyny Fryderyka Barbarossy, s.278). Rosnącej potęgi księcia obawiał się również sam Fryderyk, stąd konflikty między obu panami, które dla Henryka i jego rodziny zakończyły się - jak już wyżej wspomnieliśmy - konfiskatą ziem i dóbr rodowych oraz podwójnym wygnaniem, najpierw w roku 1181, następnie w roku 1188. 

Katedra pw. św. Błażeja, Jana Chrzciciela i Thomasa Becketa w Brunszwiku, konsekrowana już za panowania najstarszego syna książęcej pary Henryka, 29 grudnia (święto św. Thomasa Becketa) 1226 r.

Wielkie ambicje księcia odzwierciedlone zostały poniekąd na kartach jego Ewangeliarza. Jedna z najsłynniejszych iluminacji upamiętniająca ślub książęcej pary, przedstawia również ich duchową koronację. Scenę tę interpretuje się zazwyczaj - co zresztą potwierdzają napisy na banderolach - jako przyjęcie przez książęcą parę niebiańskiej korony symbolizującej życie wieczne w raju. Jednak niewykluczone, że można się tutaj doszukać również i politycznego kontekstu - Henryk rościł sobie w końcu prawa do cesarskiej korony i na tym polu był najgroźniejszym przeciwnikiem Fryderyka. Henryk i Matylda zostali przedstawieni w otoczeniu swych przodków. Zaznaczyć również należy, że jedną z postaci po stronie księżnej jest św. Tomasz Becket, którego kultu ta ostatnia była w swej nowej ojczyźnie krzewicielką. Henryk przeznaczył ewangeliarz z jego 266 stronicami - w tym 50 w pełni pokrytymi wspaniałymi miniaturkami - jako donację dla katedry św. Błażeja w Brunszwiku (w szczególności ołtarza Marii Panny), której budowę rozpoczął po swym powrocie z Ziemi Świętej w 1173 r. Zamawiając i podarowując księgę katedrze, Henryk, jak wielu możnych mu współczesnych - liczył na pozyskanie przychylności i łaskawości Wszechmocnego, a co za tym idzie ułatwiony wstęp do królestwa niebieskiego, co wyraźnie napisano we wstępie do księgi, na miniaturze z dedykacją. Czytamy tam, że Henryk i jego małżonka Matylda dedykują dzieło (nazywane tutaj "złotem połyskującą księgą") Chrystusowi w nadziei na życie wieczne. Ewangeliarz, z oczywistych przyczyn nazywany jest Evangeliar Heinrichs des Löwen - Ewangeliarzem Henryka Lwa.

Ceremonia zaślubin i duchowa koronacja Henryka Lwa i jego drugiej żony Matyldy przedstawiona na kartach Ewangeliarza

Ewangeliarz po dziś dzień olśniewa swymi bogatymi iluminacjami i zachwyca precyzją wykonania. Oryginał opuszcza mury biblioteki w Wolfenbüttel tylko przy specjalnych okazjach, ale faksymilia są wystawiane w różnych miejscach związanych z księciem Henrykiem, np. katedrze w Brunszwiku czy w kościele parafialnym w Helmarshausen. Historia jego drogi do Wolfenbüttel, częściowo okryta tajemnicą, jest równie barwna i bogata jak dekoracje jego stronic. W niewyjaśnionych okolicznościach manuskrypt znalazł się w zbiorach kapituły św. Wita w Pradze (jak donosi wzmianka z roku 1593), skąd został wykupiony przez króla Hanoweru Jerzego V w roku 1861. Po abdykacji monarchy, pięć lat później, księga trafiła do Austrii. Dalsze jej losy pozostawały nieznane aż do lat 40-tych XX w., kiedy to znalazła się w Anglii, lecz z powodu wysokiej ceny nie została sprzedana aż do roku 1983! Wtedy też, 6 grudnia, wystawiono ją na aukcję w Sothesby's i sprzedano za rekordowe 8,14 mln funtów. Szczęśliwym nabywcą okazał się niemiecki bankier Josef Herman Abs przy wsparciu rządu federalnego Niemiec, władz Dolnej Saksonii i Bawarii oraz fundacji Pruskich Dóbr Kultury realizujących program ochrony skarbów niemieckiego dziedzictwa narodowego. Do roku 1994 Ewangeliarz był najdroższą sprzedaną książką w historii, co z pewnością uradowałoby jego twórcę mnicha Hiremana, którego imię szczęśliwie znamy. Pamiętajmy bowiem, że średniowieczni twórcy pozostawali w większości anonimowi. 

Katarzyna Ogrodnik-Fujcik

*Historycy nie są zgodni co do daty powstania księgi. Pod uwagę brane są lata 1173-75 oraz rok 1188

Bibliografia:

Bartlett Robert. England Under the Norman and Angevin Kings 1075-1225

Campbell Gabriele, The Gospels of Heinrich the Lion, the Lost Fort Blog

Panton Kenneth. Historical Dictionary of the British Monarchy

Slocum Kay. Liturgies in Honour of Thomas Becket

Walther Ingo. Codices Illustres: The world's most famous illuminated manuscripts, 400 to 1600

Naszym czytelnikom radzącym sobie z językiem niemieckim polecamy kilka słów o Ewangeliarzu na stronie katedry w Brunszwiku.

Fotografie: Wikimedia Commons