Henry, Heinrich, Henri, Enrique - wnukowie Henryka II Plantageneta i Eleonory Akwitańskiej. Część I

Nie będzie chyba przesadą, jeśli powiem, że byli najsłynniejszą parą XII wieku, a burzliwe losy ich małżeństwa po dziś dzień stanowią jeden z ulubionych tematów podejmowanych przez historyków oraz autorów powieści historycznych. Młodzi, charyzmatyczni, bajecznie bogaci i przynajmniej na początku swego panowania mający po swej stronie Najwyższego, Eleonora Akwitańska (1124-1204) i Henryk II Plantagenet (1133-1189), bo o nich mowa, mogli razem podbić świat i tak też zrobili, chociaż z czasem ich drogi rozeszły się i Eleonora spędziła 16 długich lat jako więzień swego królewskiego małżonka. Zanim jednak na ich związku pojawiły się rysy, doczekali razem ośmiorga dzieci, pięciu synów - z czego czterech dożyło wieku męskiego - i trzech córek, Eleonora miała także dwie córki ze swym pierwszym mężem, królem Francji, Ludwikiem VII (rozwód 1152 r.). Z małżeństw dzieci Eleonory i Henryka, jak można było się spodziewać, na świat przyszły liczne wnuczęta obojga płci. Z tego grona trzech chłopców otrzymało na chrzcie imię "Henryk". Należy także pamiętać o wnuku Eleonory i Ludwika, synu ich najstarszej córki, Marii, hrabiny Szampanii, również Henryku. Dzisiaj pozwolę sobie pokrótce przyjrzeć się dwóm z czterech "chłopców" (patrząc z perspektywy ich królewskiej babci i królewskich dziadków zawsze musieli być po prostu chlopcami), w części II już wkrótce pozostałych dwóch.

Eleonora Akwitańska i Henryk II wraz z synami, witraż przedstawiający rodzinę fundatorów, katedra św. Piotra w Poitiers (ok. 1170)

Heinrich (1173-1227), Hrabia-Palatyn Nadrenii, był synem Matyldy (1156-1189), najstarszej córki Henryka II i Eleonory, i jej męża, również Henryka, księcia Saxonii i Bawarii z dynastii Welfów, zwanego "Lwem". W roku 1182 ojciec Heinricha na skutek sporu z cesarzem Fryderykiem Barbarossą stracił swoje posiadłości i zmuszony został udać się na wygnanie. Towarzyszła mu Matylda oraz troje z ich dzieci, dziewięcioletni wówczas Heinrich, jego starsza siostra Richenza [później Matylda] oraz brat Otto [przyszły Święty Cesarz Rzymski]. Schronienie znaleźli na dworze ojca i dziadka, Henryka II. Heinrich mial wtedy okazję poznać rodzinę swej mamy i wcale nie od tej najlepszej strony. W owym czasie na przykład babcia Eleonora była więźniem dziadka za rolę jaką odegrała w Wielkiej Rebelii 1173-74 [the Great Revolt of 1173-74], w której poparła trzech najstarszych synów przeciwko mężowi. Więzień to być może zbyt mocne słowo - powiedzmy, że przebywała  w areszcie domowym i miała  w nim pozostać jeszcze dobrych parę lat [do śmierci męża w 1189]. W grudniu 1182, gdy cała rodzina, z wyjątkiem babci oraz ciotek Eleonory/Leonory [królowej Kastylii] i Joanny [królowej Sycylii], biskupi Canterbury i Dublina oraz cały dwór i liczni goście, zebrali się by świętować Boże Narodzenie w Caen w Normandii, wujkowie Heinricha, Henryk Młody i Ryszard [przyszły Lwie Serce] pokazali na co stać potomków słynnej Meluzyny.* Tuż po Świętach, dziadek Heinricha zarządził aby wujkowie Ryszard i Gotfryd złożyli hołd lenny wujkowi Henrykowi [Młodemu Królowi], i podczas gdy wujek Gotfryd chętnie na to przystał, wujek Ryszard odmówił. Potem co prawda zmienił zdanie i gotów był złożyć hołd starszemu bratu, ale tym razem wujek Henryk nie chciał o tym słyszeć. Wujek Ryszard ze swymi ludźmi w gniewie opuścił dwór i udał się do swego księstwa, by tam fortyfikować zamki i sposobić się do wojny, która miała zakończyć się tragicznie dla wujka Henryka. Ale wracając do Heinricha, na dworze swego dziadka spędził trzy lata. W roku 1185, jako jedyne dziecko książęcej pary powrócił wraz z rodzicami do Saksonii - jego rodzeństwo: Richenza, Otto i maleńki William (ur. 1184 w Winchester) pozostali pod opieką rodziny dziadka Henryka, a po śmierci tego ostatneigo w roku 1189, pod opieką wujka Ryszarda.

Koronacja rodziców Heinricha przedstawiona w ewangeliarzu wykonanym na zlecenie jego ojca i od jego imienia nazywanym Ewangeliarzem Henryka Lwa. 

W roku 1190 Heinrich odgrywał obok ojca kluczową rolę w polityce Saksonii. W lutym tego roku, reprezentując ojca udał się do wujka Ryszarda do La Reole w Gaskonii w celu omówienia spraw ojcowskiego księstwa i poproszenia o wsparcie. Również kiedy ojciec Heinricha negocjował warunki pokoju z synem i następcą Fryderyka Barbarossy, Henrykiem VI, oddał go i jego brata Lothara jako zakładników. W 1194 r. młody Heinrich poślubił Agnieszkę, córkę i dziedziczkę  hrabiego-palatyna Nadrenii, Konrada. Rok później i ojciec i teść Heinricha zmarli, a on sam odziedziczył nie tylko rodzinne włości w Saksonii, ze stolicą w Brunszwiku, ale także tytuł i ziemie hrabiego. W nadchodzących latach książę-hrabia skupił się głównie na zabezpieczaniu swych włości. Trzy lata później mógł zostać wybrany na króla zamiast swego młodszego brata Ottona, gdyby tylko był na miejscu. Niestety w owym czasie przebywał w Ziemi Świętej, do której udał się w pierwszych miesiącach 1197 r., aby powrócić jesienią 1198 r. Dotarłszy do domu, zastał kraj pogrążony w wojnie domowej. Początkowo popierał swego brata i zawsze służył mu "radą i pomocą", jak czytamy w liście do papieża Innocentego III z roku 1201. W roku 1202 w ramach postanowień tzw. Traktatu z Paderborn, wydzielił bratu część ziem ze swych saskich posiadłości, przekazując mu kontrolę nawet nad stołecznym miastem Brunszwikiem - Otto wychowywał się na dworze dziadka Henryka, w Anglii, i oprócz skromnych włości nie posiadał w rodzinnej Saksonii żadnego zaplecza terytorialnego tak niezbędnego dla władcy. Heinrich chętnie dopomógł bratu. Jednak rok 1204 przyniósł zmiany w jego polityce i wtedy też starszy z Welfów zmienił strony, popierając przeciwnika swego brata, kandydata z rodu Hohenstaufów, Filipa Szwabskiego, syna Fryderyka I Barbarossy. Jak relacjonował autor Chronica regia Colonienisis: "niewierny hrabia-palatyn, który do tej pory stał po stronie brata, porzucił go i przeszedł na stronę Filipa, przekupiony i bogactwami i obietnicą otrzymania Saksonii". Powodem postawy Heinricha musiało być osłabienie jego pozycji w Saksonii po dokonaniu podziału ziem między niego a Ottona. Jednakże Alfred z Lubeki przekazał nieco inną wersję wydarzeń. Według niego Filip postawił Henirichowi następujące warunki: albo porzuci brata i przejdzie do obozu Hohenstaufów, albo straci tytuł hrabiego-palatyna Nadrenii. W odpowiedzi Heinrich miał poprosić Ottona o zwrot podarowanych ziem. Otto miał odmówić, co w efekcie spowodowało przejście starszego brata do obozu wroga. Chociaż Heinrich nigdy aktywnie nie spiskował przeciw bratu i nie szkodził mu, jego współcześni musieli uznać jego czyn za szokujący, zwłaszcza, że w dobie panowania Hohenstaufów niewiele odnotowano przypadków wystąpienia brata przeciwko bratu. Sam papież Innocenty III, który w tym czasie aktywnie popierał Ottona, zwrócił się do Heinricha w liście, napomykając o grożącej mu ekskomunice, jeśli nie zmieni swego postępowania. Na Heinrichu jednak, zdaje się, nie zrobiło to większego wrażenia. Bracia pojednali się w roku 1208, po tym jak Filip Szwabski został zamordowany. Mieli pozostawać w bliskich kontaktach aż do śmierci Ottona w roku 1218. Sam Heinrich zmarł 9 lat później, wyznaczywszy na spadkobiercę wszystkich włości Welfów swego bratanka, Ottona zwanego "Dziecię", syna swego najmłodszego brata, Williama z Winchester (William był tak nazywany, ponieważ przyszedł na świat w Winchester w Anglii, w czasie gdy jego rodzina przebywała tam na wygnaniu).

                                        

Koronacja Henryka III na króla Anglii (XIII w.)

Henry III (1 października 1207-16 listopada 1272), król Anglii, syn najmłodszego potomka Henryka II i Eleonory, króla Jana bez Ziemi (1166/67-1216) i jego drugiej żony, Izabeli z  Angoulême (1188-1246), przeszedł do historii jako władca słaby i nieudolny, który swymi rządami doprowadził kraj do wojny domowej znanej jako II Wojna Baronów.  Czego nie można mu jednak odmówić to tego, iż był dobrym ojcem i mężem oraz odznaczał się wybitnym artystycznym smakiem i prawdziwie budowlanym zacięciem. Jedną z jego głównych inwestycji, która pochłonęła ogółem 9,000 £ była przebudowa londyńskiej Tower. Dzięki Henrykowi uzyskała ona formę potężnej koncentrycznej fortecy jaką możemy po dziś dzień podziwiać. Kiedy Henryk odziedziczył tron Anglii po śmierci ojca w roku 1216, kompleks składał się jedynie z the White Tower [Białej Wieży] i otaczającego ją muru, który niezręcznie blisko przylegał do samej wieży od pólnocnej i południowej strony, i prawdopodobnie nie był umocniony dodatkowymi basztami. Fosa wykopana w latach 90-tych XII w. okazała się finansowym fiaskiem gdy uległa zniszczeniu w wyniku powodzi. Pod rządami Henryka, przebudowa obiektu odbywała się w dwóch fazach. W czasie pierwszej, w latach 20-tych, w południową ścianę od strony rzeki wbudowano nową bramę wodną oraz wzniesiono wielką okrągłą wieżę, znaną dziś jako Wakefield Tower. Druga faza przebudowy rozpoczęła się w 1238 r. Postawiono wtedy nową ścianę kurtynową z ośmioma wieżami, dużą zachodnią bramę i wykopano fosę, tym razem wypełniając ją wodą. 

                                                                 Westminster Abbey, fot. New York Habitat

Czas miał pokazać, że zmiany te przydały się władcy, który w pewnym momencie swego długiego panowania za potężnymi murami musiał szukać schronienia przed własnymi poddanymi. Co ciekawe, to właśnie na czas panowania Henryka można datować początki słynnej Tower menagerie - menażerii z Tower. Polecam fantastyczną książkę Daniela Hahna na ten temat. Kolejną inwestycją Henryka na ogromną skalę była rozbudowa i przebudowa Westminster Abbey w stylu gotyckim. To właśnie jemu święte miejsce koronacji królów Anglii zawdzięcza swoją dzisiejszą formę. W 1245, z rozkazu króla, rozebrano wschodnią część XI-wiecznego opactwa, ufundowaną przez świętego króla Anglii, Edwarda Wyznawcę. Henryk będący wielkim orędownikiem kultu świętego, kazał wystawić dla niego nowy grobowiec, obok którego sam miał być w przyszłości pochowany. Pieczę nad pracami sprawowało trzech mistrzów murarskich pozostających i tworzących pod wpływem kontynentalnego gotyku, na wzór katedr w Chartres, Reims and Amiens. Byli to Henry z Reyns, John z Gloucester i Robert z Beverley. Kościół został poświęcony 13 października 1269 r. Niestety Henryk nie doczekał ukończenia budowy nawy - zmarł 16 listopada 1272 r. Dzisiaj sklepienie opactwa jest najwyższym gotyckim sklepieniem w Anglii. Po śmierci ojca na tron wstąpił jego najstarszy syn Edward (17 czerwca 1239-7 lipca 1307), zwany Długonogim, który de facto sprawował rządy w imieniu ojca gdy ten jeszcze żył. Edward, w odróżnieniu od ojca, miał  przejść do historii jako władca niezwykle skuteczny, ale i też słynący ze swej bezwzględności. Zwłaszcza Walijczycy i Szkoci mają w tej sprawie sporo do powiedzenia.

* Według rodzinnej legendy, Meluzyna miała być niewiastą nieziemskiej urody, w której zakochał się i którą poślubił hrabia Andegawenii, jeden z przodków ze strony Henryka II (pamiętajmy, że ojcem Henryka był Gotfryd Piękny [le Bel] hrabia Andegawenii, założyciel rodu Plantagenetów). Meluzyna urodziła hrabiemu czworo dzieci i wszystko w ich małżeństwie wydawało się być idealne, z wyjątkiem jednego drobnego faktu. Piękna małżonka unikała chodzenia do kościoła i absolutnie odmawiała przebywania w nim w czasie przeistoczenia. Złośliwi doradcy nie omieszkali przypominać o tym hrabiemu przy każdej nadarzającej się okazji. W końcu uległ ich podszeptom i postanowił wystawić żonę na próbę. Wezwał ją na mszę i  kiedy nadszedł czas przeistoczenia, a ona miała właśnie zamiar opuścić kościół, czterech zbrojnych zastąpiło jej drogę. Lecz kiedy pochwycili ją za poły opończy, którą była okryta, ona zrzuciła ją i wziąwszy ze sobą dwoje ze swych dzieci, uleciała z nimi w ramionach przez okno i nikt więcej jej nie widział. Tę legendę miał na myśli Ryszard, gdy żartował, że jego rodzina wywodzi się od samego Szatana. I rzeczywiście, synowie występowali w niej przeciw ojcu i przeciw sobie nawzajem, co wielki Henryk II sam niestety prowokował. Tak, władcą był wybitnym, ale nie najlepszym ojcem.

Źródła:

The Plantagenets Chronicles. Edited by Elizabeth Hallam

Kenneth J. Panton, Historical Dictionary of the British Monarchy

Jonathan R. Lyon, Princely Brothers and Sisters: the Sibling Bond in German Politics 1100-1250

Jospeh Patrick Huffman, The Social Politics of Medieval Diplomacy: Anglo-German Relations 1066-130

Carpenter, David. The Reign of Henry III. The Hambledon Press, 1996

Oficjalna strona Westminster Abbey

Dover Castle na English Heritage